Gramatika Pjesa III

Gramatika

--------------------------------------------------------------------------------

Shum?si i Emrave Mashkullor?

Mjetet e formimit t? trajt?s s? shum?sit te emrave n? gjuh?n e sotme letrare jan? t? larmishme.
N? p?rgjithsi, trajta e shum?sit formohet me an? mbaresash. Nga k?to m? t? p?rdorshmet jan?: -?, -a, -e, p.sh.: an?tar?, grur?, lek?, shofer?, etj.; dema, fusha, kodra, p?llumba, vegla etj.; aksione, fise, kombe, shtete, etj.
Nj? vend t? r?nd?sish?m nd?r mjetet e formimit t? shum?sit z?n? edhe mbaresat -nj e -ra, p.sh.: arinj, mullinj, penj, heronj, ftonj, etj.; dhjam?ra, fshatra, mallra, uj?ra etj.
Nj? num?r emrash e kan? trajt?n e shum?sit t? nj?llojt? me trajt?n e nj?j?sit, p.sh.: nj? nx?n?s-shum? nx?n?s, nj? m?sues-shum? m?sues, nj? dit?-shum? dit?, nj? kala-shum? kala, nj? ide-shum? ide, nj? sht?pi-shum? sht?pi, nj? lagje-shum? lagje, nj? depo-shum? depo etj.
Disa emra e formojn? trajt?n e shquar t? shum?sit duke p?suar nd?rrime tingujsh n? tem?n e tyre. Nd?rrimet kryesore jan?: a>e, e>i, k>q, g>gj, ll>nj, r>j.
Nj? pjes? nga k?ta emra marrin edhe nj? mbares?, p.sh.: breg-brigje, rrezik-rreziqe, kunat-kunet?r, etj;
kurse t? tjer?t nuk marrin mbares?: dash-desh, mik-miq, plak-pleq, kungull-kunguj, bir-bij etj.

P?r shkak t? ndikimit t? dialekteve ose t? varianteve letrare t? m?parshme, p?r disa tipa emrash n? gjuh?n e folur e n? gjuh?n e shkruar nganj?h?r? ndeshen ende dy ose m? shum? trajta shum?si, p.sh.: oficera e oficer?, xhepa e xhepe, nx?n?s (trajt? pa mbares?) e nx?n?sa, dardh?, gjurm? (trajta pa mbaresa) e dardha, gjurma etj. N? k?to raste zakonisht, vet?m nj?ra nga trajtat ?sht? n? pajtim me norm?n e sotme letrare, nd?rsa trajta tjet?r nuk ?sht? normative dhe duhet m?njanuar nga p?rdorimi letrar.

SHUM?SI I EMRAVE MASHKULLOR?

5- E formojn? shum?sin rregullisht me mbares?n -? emrat mashkullor? q? dalin me:
-ac: kupac?, p?rtac?, tullac? etj.;
-a?: gunga??, gjemba??, kula??, trazova??, (por ila?-ila?e)
-af: ?ar?af?, fotograf?, paragraf?, etj.;
-ak: binjak?, fshatarak?, fusharak?, kapak?, rosak?, ushtarak?, etj.;
-aq: hutaq?, shkataraq?, etj.;
-ash: balash?, gjumash?, larash?, etj.;
-e?: gjyve??, kryene?? etj.;
-ek: byrek?, direk?, dyfek?, dyshek?, fishek?, hendek?, lejlek?, mjek? etj;
-en: hosten?, kapiten?, legen?, sejmen?, sergjen?, etj. (b?jn? p?rjashtim: beden-bedena, liqen-liqene)
-ik: akademik?, calik?, diabetik?, historik?, ibrik?, klerik?, romantik?, zhapik?etj. (por: armik-armiq)
-in: beduin?, kofin?, latin?, pinguin?, qefin?etj.;
-ist: aksionist?, aktivist?, artist?, ballist?, futbollist?, ?iklist?, kapitalist?, specialist?, sportist?, turist?, etj.;
-ok: ma?ok?, malok?, mis?rok?, patok?, shok?etj.;
-or: agresor?, ambasador?, banor?, d?shmor?, fjalor?, frymor?, profesor?, pun?tor?, traktor?, vapor? etj.
(por: auditor-auditore, kor-kore, korridor-korridore);
-osh: balosh?, barkor?, mjekror?, trimor?, etj. (b?jn? p?rjashtim: kosh-kosha, djalosh-djelmosha);
-ot: despot?, himarjot?, patriot?, suljot? etj. (b?n p?rjashtim lot, q? e ka shum?sin nj?soj si nj?j?sin, por n? trajt?n e shquar lot-?t);
-tar: ?lirimtar, k?ng?tar?, lojtar?, luft?tar?, shkrimtar?etj.;
-tor: fajtor?, konsumator?, kultivator?, murator?, pun?tor? etj.;
-uk: bishtuk?, kopuk? etj.

Fjal?t e m?sip?rme formojn? shum?sin me mbares?n -?, edhe n? rast se p?rdoren si mbiemra n? gjinin? mashkullore p.sh.: djem binjak?, shkrimtar? romantik?, nx?n?s pun?tor? etj.
E formojn? trajt?n e shum?sit me mbares?n -? edhe t? gjith? mbiemrat e tjer? t? panyjsh?m mashkullor?, q? dalin me fundoret e m?sip?rme, p.sh. dredharak?, artistik?, ?amarrok? etj. (Fundore quhet tingulli ose tingujt e fundit t? fjal?s q? sh?rbejn? si tipar klasifikues a karakterizues i saj).

6- E formojn? shum?sin p?rgjith?sisht me mbares?n -? emrat mashkullor? q? dalin me :
-(i)an: aeroplan?, evropian?, fazan?, filxhan?, fizikan?, gjerdan?, jargavan?, jorgan?, havan?, hidroplan?, historian?, kazan?, luan?, matematikan?, partizan?, politikan?, republikan?, sahan?, shandan?, shejtan?, timpan?, tigan?, tiran?, etj.;
-ar: barbar?, detar?, fshatar?, hambar?, kalendar?, k?pucar?, kor?ar?, skenar?, ushtar?, etj.;
-ec: dordolec?, guralec?, memec?, mistrec?, pijanec?etj.;
-er: berber?, fener?, frigorifer?, kalorifer?, oficer?, shofer? etj.;
-ir: Ilir?, vampir?, zinxhir? etj.;
-ol: gogol?, kaqol?, etj.;
-on: bidon?, timon?, vagon? etj.;
-un: bastun?, majmun?, pirun?, sapun?, spiun? etj.

Me mbares?n -? e formojn? trajt?n e shum?sit edhe mbiemra mashkullor? q? dalin me fundoret e m?sip?rme, p.sh.: djaloshar?, grindavec?, barkalec? etj.

Nj? num?r emrash q? dalin me t? nj?jtat fundore si emrat e m?sip?rm nuk e formojn? shum?sin me mbares?n -? po me -a ose me -e. M? posht? po sh?nojm? m? t? p?rdorshmit prej tyre.
Me mbares?n -a:
-an: mana, pat?llxhana;
-ec: bishtaleca, karkaleca, kastraveca, keca, speca;
-on: gramafona, magnetofona, mikrofona, telefona (dhe t? gjitha fjal?t e huaja t? p?rb?ra, q? kan? si gjymtyr? t? dyt? -fon), kupona, napolona;
-ol: gola, stola;
-un: ?una, zhguna.

Me mbares?n -e:
-an: divane, duhane, dyqane, hane, karvane, mejdane, oqeane, organe, plane, stane, tavane, vullkane (t? gjith? emrat me -an q? e formojn? shum?sin me mbaresat -a ose -e, nuk sh?nojn? frymor?.
-ar: honorare, orare, pazare, qilare, seminare, tipare, thesare, visare, zare etj.
-ec: kotece;
-er: dikastere, karaktere, mermere, mindere, mistere, etj.;
-ir: hire, manastire, panaire;
-on: ballkone, ciklone, elektrone, frone, hone, hormone, kone, protone, sallone, shabllone, zakone;
-un: kanune.

7- Emrat q? dalin me -al, -ant, -at, -az, -el, -ent, -ez, -id, -it, -ont,
si rregull , e formojn? shum?sin me mbares?n -?, kur sh?nojn? frymor?, dhe me -e (ndonj?her? me -a), kur nuk sh?nojn? frymor?:

-al ? -? admiral?, gjeneral?, intelektual?, vandal?, vasal? etj.;
-al ? -e centrale, festivale, ideale, kanale, karnavale, korale, kristale, lokale, male, materiale, minerale, etj.
(por: kuintal?)

-ant ? -? aspirant?, elefant?, diversant?, gjigant?, kursant?, maturant? etj.;
-ant ? -e diamante, restorant?, variant? etj.;

-at ? -? argat?, delegant?, diplomant?, kroant?, labeant?, vlonjant? etj. (kunat? - kunet?r)
-at ? -e agregate, aparate, atentate, fosfate, kampionate, kate, kombinate, pallate, silikate, shpate etj. (por: shtrat - shtret?r)

-az ? -? matrapaz?, xhambaz? etj.;
-az ? -e kafaze, pullaze etj.;

-el ? -? dembel?, kriminel?, teveqel? etj. (por: harabela);
-el ? -e akuarele, duele, hotele, pastele, tunele, zabele, etj.;
-el ? -a bela, ?engela, gjela, tegela etj.;

-ent ? -? agjent?, asistent?, docent?, element?, klient?, student? etj.;
-ent ? -e aksidente, argumente, bazamente, dokumente, eksperimente, elemente (kimike), fermente, fragmente, instrumente, komente, kontinente, etj. ;

-et ? -? atlet?, dasaret?-t, deputet?, etj. (por personalitete);
-et ? -e dete, fakultete, marifete, qytete, shtete, t?rmete, etj. (por magnet?, planet?);

-ez ? -? berlinez?, borgjez?, kinez?, vietnamez? etj
-ez ? -e qymeze, trapeze etj. (por: breza);

-id ? -? heraklid?-t, invalid? etj.;
-id ? -e hibride, okside, romboide etj.;

-ier - jer ? -? artiljer?, aventurier?, brigadier?, infermier?, inxhinier?, karrocier?, magazinier?, portier?etj.;
-ier - jer ? -e kantiere, kuartiere etj.;

-it ? -? gjirokastrit?, komit?, parazit?, petrit? etj.;
-it ? -e boksite, deficite, fosforite, grafite, pirite, suficite,
etj. (por: satelit?, shirita);

-ont ? -? kont?, rinoceront?, etj.;
-ont ? -e fronte, horizonte etj.;

Emrat q? mbarojn? me -il, -oz, e formojn? shum?sin me mbares?n -?, kur sh?nojn? frymor?, dhe me -a, kur nuk sh?nojn? frymor?:

-il ? - ? civil?, katil?, kopil?;
-il ? -a fitila, kandila, karafila, tr?ndafila etj. (por: idile)

-oz ? -? bajloz?, karagjoz?, marangoz?, tifoz? etj.;
-oz ? -a kavanoza, mitraloza, rrogoza, etj. (por : lloze)

Mbiemrat mashkullor? te panyjsh?m q? dalin me fundoret e p?rmendura n? k?t? paragraf e formojn? shum?sin me mbares?n -?, ideal?, normal?, italian?, injorant?, dembel?, kriminel?, tekanjoz?, vitaminoz? etj.