Pjesa III Psikia e Njeriut

Baza fiziologjike e perceptimeve ka lidhje me mekanizmat fiziologjikë të ndijimeve. Në procesin e perceptimit sendet ose dukuritë veprojnë mbi organet e shqisave me tërësinë e vetive të tyre. Kështu p.sh. lulja vepron me ngjyrën, formën, gjatësinë, me erën e saj. Edhe në sajë të eksperiencës së kaluar, secili prej organeve të shqisave kap ngacmimin fizik, që ushtrojnë vetitë e lules në formën e një tërësi nxitjesh nervore. Pas një përpunimi të hollësishëm, ku marrin pjesë mekanizmat fiziologjikë, energjia fizike e ngacmuesit të jashtëm, që vepron te receptorët, shndërrohet në impuls nervor, i cili me anën e rrugëve nervore të specializuara përcillet në qendrat korresponduese të korteksit të hemisferave të trurit. Këtu biorryma nervore, që është një akt fiziologjik, shndërrohet në dukuri psikike, që do të thotë se ngacmuesi pasqyrohet në formën e figurës. Kjo realizohet në sajë të një veprimtarie të hollë analitike e sintetike të kores së trurit, e cila përbën bazën fiziologjike të perceptimeve.
Në proceset psikike njohëse përfshihet edhe përfytyrimi, që është një proces psikik me anën e të cilit pasqyrohen në vetëdije figurat mendore të sendeve, proceseve dhe dukurive të mjedisit rrethues, por që në momentin e dhënë nuk veprojnë në organet e shqisave. Përfytyrimet e njeriut mbështeten kryesisht në ringjalljen e gjurmëve nervore, të cilat janë formuar në korteksin e trurit nga perceptimet e mëparshme. Por, përfytyrimi nuk është thjesht një riprodhim në formë të njëjtë ose të pandryshuar i perceptimeve të dikurshme, mbasi gjurmët nervore të formuara më parë në korteksin e trurit nga perceptimet e atëhershme, për shkak të veprimtarisë analitike e sintetike të korteksit të turit, lidhen e kombinohen ndërmjet tyre në forma të reja. Për këtë arësye figurat mendore të objekteve, që përfytyrojmë në një moment të caktuar, nuk janë identike me ato të objekteve që kemi perceptuar dikur. Në vetëdijen e njeriut pasqyrohen, në trajtën e figurave mendore të përfytyrimit, një numër i madh elementësh e cilësish si forma, vëllimi, ngjyra, lëvizja në kohë e në hapësirë e sendeve, fizionomia e zëri i personave të njohur, melodi muzikore, figura të ndryshme etj. Përfytyrimet mund të jenë të pavullnetshme, kur lindin në mënyrë të papritur, spontane ose si rezultat i ngacmimeve konkrete dhe të vullnetshme, kur formohen mbi bazën e një qëllimi të caktuar. Llojet e përfytyrimeve, mbështetur në kritere të ndryshme klasifikimi, janë të shumta. Ato mund të jenë pamore, dëgjimore, të nuhatjes, të të shijuarit, të prekurit, përfytyrime të kohës, të hapësirës, të lëvizjes etj.
Përfytyrimet i ndihmojnë njerëzit për të njohur botën. Procesi i përfytyrimit merr një rëndësi shumë të madhe në veprimtarinë e njerëzve, aq sa nuk mund të mendohet realizimi i plotë i detyrave, që shtrohen në fusha të ndryshme të prodhimit, të artit, shkencës e kulturës, pa zhvillimin në një shkallë të lartë të përfytyrimeve.
Njerëzit në veprimtarinë e tyre të shumëllojshme kanë nevojë të njohin më thellë sendet dhe fenomenet që i rrethojnë, të depërtojnë në thelbin e tyre, të zbulojnë shkakun dhe ligjësitë e zhvillimit të tyre. Kjo realizohet me anën e një veprimtarie tjetër njohëse, me anën e të të menduarit, që është forma më e lartë e saj. Ai ka lindur dhe është zhvilluar bashkë me lindjen e zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Të menduarit është një proces psikik me anën e të cilit realiteti pasqyrohet në mënyrë të përgjithësuar dhe të tërthortë, në mënyrë më të thellë, më të plotë e më të përpiktë, duke zbuluar lidhjet dhe raportet thelbësore midis sendeve dhe dukurive. Ai lind mbi bazën e ndijimeve, të perceptimeve e të përfytyrimeve dhe ka lidhje të ngushtë me njohjen shqisore, me praktikën dhe me gjuhën e të folurit. Për të realizuar qëllimet e nevojat e tij, njerëzit duhet të njohin jo vetëm anën e jashtme, por edhe vetitë, raportet dhe lidhjet e brëndshme të tyre, të cilat arrihen me anën e të menduarit abstrakt. Të dhënat e marra nga organet e shqisave, në formën e ndijimeve, perceptimeve e përfytyrimeve i japin trurit lëndën për të vazhduar më tej punën e tij. Përpunimi i këtyre të dhënave shqisore konkrete, duke krahasuar pjesët e ndryshme të tyre, duke diferencuar kryesoren nga ajo e dorës së dytë, duke formuar konceptet e konkluzionet, pra duke bërë analizën dhe sintezën e këtyre të dhënave, është baza për lindjen e të menduarit abstrakt, i cili nuk është një grumbullim ose një sistemim i thjeshtë të dhënash. Kështu të menduarit abstrakt është një shkallë cilësisht e re, më e lartë dhe më komplekse e njohjes se sa ndijimet, perceptimet dhe përfytyrimet. Në fillim të menduarit pati karakter konkret, kurse më vonë, krahas të menduarit konkret, u zhvillua të menduarit abstrakt ose teorik. Procesi i të menduarit mbështet dhe kryhet mbi bazën e disa veprimeve mendore, të cilat janë: analiza, sinteza, përgjithësimi, klasifikimi, abstraksioni dhe konkretizimi. Të menduarit realizohet edhe në formën e koncepteve, të gjykimeve dhe të arsyetimeve, si forma të caktuara të të menduarit logjik.
Baza fiziologjike e të të menduarit është veprimtaria e përbashkët e të dy sistemeve të sinjaleve; e sistemit të parë të sinjaleve dhe e sistemit të dytë të sinjaleve, ku rolin kryesor e luan sistemi i dytë ose fjala. Lidhjet e përkohshme nervore, që krijohen në sistemin e dytë të sinjalizimit, në lidhje të ngushtë me sistemin e parë dhe që kanë si ngacmues fjalët, përbëjnë bazën fiziologjike e të të menduarit. Ndërsa baza anatomike e tij është shtresa kortikale e hemisferave të trurit të madh. Studimet kanë treguar se hemisfera e majtë përgjigjet kryesisht për të menduarit abstrakt; ajo kontrollon të folurit, perceptimin e kujtesën verbale. Kurse hemisfera e djathtë kontrollon të menduarit konkret, por veprimtaritë e të dy hemisferave lidhen ngushtë me njëra-tjetrën. Hemisfera e majtë përpunon të dhënat e të menduarit konkret, të cilat sigurohen nga hemisfera e djathtë, dhe të dyja hemisferat së bashku sigurojnë veprimtarinë mendore intelektuale të njerëzve.
Edhe procesi psikik i të menduarit ndikon shumë në veprimtarinë praktike të njeriut. Me anën e të menduarit njerëzit arrijnë të planifikojnë e të organizojnë veprimtarinë e tyre dhe të parashikojnë paraprakisht rezultatet e saj. Të menduarit formohet dhe shfaqet me ndihmën e gjuhës dhe të të folurit.
Të folurit nënkupton idetë, mendimet dhe ndjenjat, të cilat shprehen me anën e gjuhës. Ai është mënyra e komunikimit midis njerëzve përmes përdorimit të fjalëve dhe të gjuhës. Ndërsa gjuha është një formë komunikimi, duke përdorur simbolet, për t’u transmetuar të tjerëve ose vetes kuptime dhe mesazhe. Ajo na ndihmon të komunikojmë me njerëzit e tjerë dhe të mendojmë. Për njerëzit të menduarit përfshin e nënkupton zakonisht edhe gjuhën.
Lindja e të folurit dhe e gjuhës solli ndryshime të mëdha në veprimtarinë njohëse të njerëzve. Me anën e gjuhës ata shkëputen nga situata konkrete, zbulojnë vetitë thelbësore të sendeve e dukurive, lidhjet reciproke të tyre dhe bëjnë abstraksione e përgjithësime. Kurse me anën e të folurit njerëzit kalojnë nga perceptimi i sendeve konkrete në koncepte, gjykime dhe përgjithësime. Në gjuhën fiksohen konceptet, parimet e ligjet shkencore. Ky fiksim ka bërë të mundur lindjen e shkencës si mjet i fuqishëm për njohjen dhe transformimin e botës. Me anën e gjuhës së shkruar dhe të të folurit, njerëzit fitojnë njohuri te reja, përvetësojnë përvojën e të tjerëve dhe të brezave të mëparshëm, madje njihen me fondin e kulturës njerëzore.
Midis të folurit dhe gjuhës ekzistojnë lidhje shumë të ngushta, aq sa në jetën e përditëshme, termat “gjuhë” dhe “të folur” zakonisht përdoren si sinonime. Në të vërtetë ato janë dukuri të ndryshme. Të folurit është aftësi personale, mendore e njerëzve; secili flet sipas mënyrës së vet, përdor këtë ose atë dialekt, këtë ose atë gjuhë. Ndërkohë çdo njeri ka mënyrën e vet të të folurit dhe përdor këtë ose atë gjuhë ose edhe disa gjuhë. Por gjuha dhe të folurit nuk mund të kuptohen të shkëputur nga njeri-tjetri, sepse asnjë gjuhë nuk mund të ekzistojë në qoftë se nuk flitet nga njerëzit themelor të. Ajo kthehet në një gjuhë të vdekur ose zhduket, mbasi humbet funksionin e saj themelor, qenien mjet komunikimi.
Njerëzit kanë disa lloje të foluri. Kështu ekzistojnë të folurit me zë (monologu, dialogu), të folurit me shkrim (mendimet e shkruara, duke zbatuar rigorozisht rregullat gramatikore), të folurit e brendshëm (mendimet formulohen për vetveten, pra të folurit nuk u drejtohet të tjerëve) dhe të folurit me gjeste (shurdh-memecët). Bazat fiziologjike të të folurit janë mekanizmat e sistemit të dytë të sinjalizimit. Fjala është ngacmues dhe, si të gjithë ngacmuesit e tjerë, shërben për të krijuar lidhje të përkohshme nervore. Si ngacmues, fala paraqitet në tri forma: si ngacmues auditiv (fjala e dëgjuar), si ngacmues viziv (fjala e shkruar që lexohet) dhe si ngacmues kinestezik ose motorr (fjala e artikuluar ose e shkruar).
Në grupin e proceseve të larta psikike njohëse bën pjesë edhe imagjinata. Gjatë procesit të njohjes, njerëzit janë në gjendje të pasqyrojnë në trurin e tyre, jo vetëm ato sende dhe dukuri, që veprojnë mbi organet e shqisave në momentin e dhënë ose të përfytyrojnë ato që kishin vepruar më parë, por edhe të krijojnë figura të reja. Në sajë të kësaj aftësie, duke u mbështetur në përshkrimin gojor të njerëzve të tjerë ose në librat e lexuar, në filmat e parë etj., ata arrijnë të përfytyrojnë dhe vende, ngjarje, bimë, kafshë, objektë e fenomene të ndryshme, që nuk i kanë parë kurrë. Madje, njerëzit mund të përfytyrojnë edhe gjëra që nuk ekzistojnë në realitet. Përfytyrime të tilla realizohen me anën e imagjinatës.
Përfytyrimi i asaj që nuk është perceptuar drejtpërdrejt; krijimi i figurave të reja të sendeve dhe të fenomeneve, të cilat njerëzit nuk i kanë ndeshur kurr gjatë jetës, lindja e idesë së asaj që duhet të krijohet, të gjitha këto përbëjnë një formë të veçantë të veprimtarisë psikike njohëse, imagjinatën. Këto përfytyrime e marrin origjinën prej të dhënave të grumbulluara nga perceptimet e kaluara, pra nga realiteti, të cilat ruhen në kujtesë dhe bazohen në përvojën dhe në njohuritë e njeriut. Duke përkufizuar imagjinatën, mund të themi se ajo është një proces psikik, me anën e të cilit krijohen figura të reja në vetëdijen e njerëzve, të mbështetura në përfytyrimet e mëparshme. Figurat e imagjinatës përfaqësojnë në vetvete një formë të veçantë të pasqyrimit të botës dhe kjo është karakteristike vetëm për njerëzit. Pra, vetëm njerëzit janë në gjendje që, para së të bëjnë diçka ose të përgatisin apo të ndërtojnë një objekt të nevojshëm, ta krijojnë atë më parë në mendjen e tyre. Dhe kjo është veçoria kryesore që dallon punën e njeriut nga veprimet instinktive të kafshëve.
Mbi bazën e shkaqeve dhe veçorive të lindjes, imagjinata mund të jetë e pavullnetshme, kur figurat e reja krijohen pa ndonjë qëllim të caktuar, dhe e vullnetshme, kur ato lindin si rezultat i një qëllimi të caktuar, që njerëzit i vënë vetes për të krijuar diçka të re. Ndërsa në vartësi të tipareve karakteristike dhe të detyrave që shtrohen para imagjinatës së vullnetshme, dallojmë imagjinatën riprodhuese (figurat krijohen mbi bazën e përshkrimit me fjalë dhe të përfytyrimeve të njohurive ekzistuese), imagjinatën krijuese (krijimi i pavarur i figurave të reja) dhe ëndërrimin (krijimi i figurave të së ardhmes së dëshiruar).