Pjesa V Psikika e Njeriut

Një formë e veçantë e përjetimit dhe e shprehjes së emocioneve janë edhe afektet. Ato kanë të bëjnë me manifestimin e jashtëm të humorit, prandaj mund të vërehen jo vetëm nga klinicistët, por edhe nga persona të tjerë, sepse kanë manifestimet e tyre të jashtme. Afektet mund të ndryshojnë në përgjigje të ndryshimit të gjendjes emocionale. Në njerëzit normalë afektet konsiderohen të përshtatshme, kur toni emocional është në harmoni të plotë me idetë, mendimet ose të folurin dhe pasqyrohet saktësisht edhe në sjelljen e tyre. Pra megjithëse afekti përshkruhet si i gjerë ose i plotë, rangu i emocioneve të shprehura është i përshtatshëm.
Streset ndeshen mjaft shpesh në jetën emocionale të njerëzve. Këto gjendje shfaqen gjatë tendosjeve të mëdha psikike, në rrethana shumë tensionuese, të acaruara e të rrezikshme gjatë mbingarkesave mendore e fizike, në momente veprimtarish me përgjegjësi etj. Të gjithë këta faktorë mund të shkaktojnë emocione të ndryshme. Pra, streset janë gjendje emocionale të ndërlikuara, që shkaktohen nga situata intensive, të tendosura e të papritura, dhe që e trondisin thellë njeriun. Gjendjet e stresit shkaktojnë ndryshime të mëdha në veprimtarinë e brendshme të organizmit, si në punën e zemrës, të enëve të gjakut, në sistemin respirator, në përshkueshmërinë e lëkurës dhe në treguesit e tjerë neurovegjetativë. Streset e forta japin edhe ndryshime në shprehjen e jashtme të njerëzve, si në fytyrë, në sjelljen dhe në veprimtarinë e tyre. Këto ndryshime e vështirësojnë funksionimin normal.
Pasionet janë ndjenja të forta, të thella e të qëndrueshme, që i pushtojnë tërësisht njerëzit dhe nënshtrojnë mendimet e veprimet e tyre. Ato shprehen me një tërheqje të vazhdueshme dhe të qartë të njeriut nga disa objekte ose veprime të caktuara. Pasionet e pasurojnë jetën emocionale të njerëzve, i mobilizojnë ata për të kryer veprimtari të rëndësishme, i zgjojnë e u shtojnë interesat dhe energjitë për realizimin e çdo lloj pune, por ato mund të luajnë edhe rol negativ, duke i tërhequr njerëzit në veprimtari të dëmshme për vete ose për shoqërinë.
Baza fiziologjike e emocioneve është veprimtaria e përbashkët e korteksit (sidomos e hemisferës së djathtë) dhe e subkorteksit (e talamusit, e hipotalamusit dhe e sistemit limbik) të trurit të madh. Korja e trurit të madh mban nën kontroll të gjithë jetën emocionale të njerëzve, duke e drejtuar dhe e përshtatur atë me kërkesat e mjedisit rrethues, rregullon forcën dhe qëndrueshmërinë e emocioneve, ushtron ndikim rregullues në veprimtarinë e subkorteksit dhe frenon veprimtarinë e tij. Emocionet shoqërohen me procese dhe ndryshime fiziologjike, të cilat kanë të bëjnë me qarkullimin e gjakut, me punën e zemrës, me respiracionin, me tretjen e ushqimeve, me gjëndrat me sekrecion të brendshëm etj. Nxitja nervore, që lind nga proceset emocionale, nuk mbetet në korteksin e hemisferave të mëdha, por shtrihet edhe në qendrat subkortikale, të cilat drejtojnë sistemin nervor vegjetativ. Çdo emocion ka shfaqjen e tij të jashtme. Ai shoqërohet me skuqje ose zverdhje të fytyrës, me shpeshtim ose ngadalësim të të rrahurave të zemrës ose të pulsit, me ndryshim të frekuencës së frymëmarrjes, me djersitje, tharje goje, lëvizje e gjeste të ndryshme, të qeshura, të qara etj.
III. Proceset psikike të vullnetshme. Kur flitet për procese psikike të vullnetshme përgjithësisht është fjala për vullnetin ose për lëvizjet e vullnetshme. Por një numër i madh psikologësh e konsiderojnë edhe vëmendjen pjesë përbërëse të proceseve psikike të vullnetshme. Disa të tjerë përfshijnë në këtë sferë të veprimtarisë psikike të njerëzve sjelljen, mimikën, gjestet, pra gjithçka që lidhet me lëvizjet e tyre të vullnetshme. Por ka edhe psikologë që sjelljen e lidhin më tepër me personalitetin. Vullneti është një nga proceset më të larta të veprimtarisë psikike të personalitetit të njerëzve. Ai është një proces psikik, me anën e të cilit njerëzit kryejnë veprimtari të vetëdijshme për të arritur qëllimet e tyre, duke kapërcyer vështirësi e pengesa.
Vullneti lidhet ngusht me të gjitha anët e personalitetit të njeriut; në mënyrë të veçantë me proceset e njohjes dhe vëmendjen. Ai ka të bëjë me pikësynimet e vetëdijshme të njeriut, të cilat lidhen me përfytyrimet e konceptet, që janë të regjistruara në kujtesë dhe nëpërmjet analizës, sintezës, përgjithësimit e abstraksionit përpunohen nga të menduarit dhe imagjinata. Gjatë procesit të të menduarit e të imagjinatës bëhet zgjedhja e vetëdijshme e qëllimit dhe gjenden mjetet e nevojshme për arritjen e tij. Të menduarit, imagjinata, vëmendja, kujtesa dhe përfytyrimet marrin pjesë në mënyrë të vazhdueshme, si para, ashtu edhe gjatë veprimtarisë së vullnetshme. Njerëzit përpara se të fillojnë të veprojnë mendojnë se çfarë duhet të bëjnë dhe si duhet ta bëjnë, hartojnë planin e veprimtarisë, përfytyrojnë rezultatet që duhet të arrijnë, mëndojnë për pengesat që do të hasin dhe për mënyrat e kapërximit të tyre. Pra rezulton se pa të menduarit, pa vëmendjen dhe imagjinatën nuk ka veprimtari të vetëdijëshme, për rrjedhojë as veprimtari të vullnetshme. Vullneti lidhet ngushtë edhe me emocionet, mbasi veprimtaria e vullnetshme ka të bëjë me plotësimin ose jo të nevojave, të interesave, të dëshirave dhe kjo çon në lindjen e kënaqësisë ose të pakënaqësisë. Madje emocionet mundet të bëhen nxitje e fortë për akte dhe veprime të vullnetshme ose ndonjëherë edhe pengesë (frika, turpi) për kryerjen e një veprimi të caktuar. Vullneti ka rëndësi shumë të madhe për jetën dhe veprimtarinë e njeriut. Me anën e tij ata punojnë e krijojnë, plotësojnë nevojat e kërkesat jetësore, realizojnë dëshirat, qëllimet dhe detyrat e tyre.
Veprimet e vullnetshme kryhen nga njerëzit në bazë të qëllimeve të caktuara që i vënë vetes dhe të motiveve që i nxitin drejt realizimit të tyre. Qëllimet janë pra pikësynimet, që kërkojnë të arrijnë njerëzit me veprimet që ndërmarrin. Ndërsa motivet janë nxitësit që i shtyjnë ata të veprojnë në mënyrë të vullnetshme. Ekzistojnë lidhje të ngushta midis qëllimeve dhe motiveve. Qëllimet lindin mbi bazën e motiveve të caktuara, të cilat luajnë rol nxitës për aktivitete të ndryshme. Gjatë veprimtarisë mundet që motivet dhe qëllimet të mpleksen me njëri-tjetrin, bile edhe të shndërrohen në njëri-tjetrin. Veprimet e vullnetshme të thjeshta realizohen në dy faza: përcaktimi i qëllimit dhe zbatimi. Ndërsa veprimet e ndërlikuara kalojnë nepër katër faza: 1) faza përgatitore, 2) faza e zgjedhjes së qëllimit dhe mjeteve, 3) faza e marrjes së vendimit dhe e planifikimit, 4) faza e zbatimit të vendimit.
Bazat fiziologjike të vullnetit lidhen me reflekset e kushtëzuara, kinestetike që formohen në qendrat lëvizore të pjesëve temporale të trurit. Informacioni që vjen këtu nga analizatorët e ndryshëm shërben për lindjen e reaksionit lëvizor. Lidhjet nervore midis qendrave lëvizore dhe pjesëve të tjera të trurit janë kushte për lindjen e veprimeve të vetëdijshme të njerëzve, pra të veprimtarisë së vullnetshme të tyre. Edhe sistemi i dytë i sinjalizimit luan rol të rëndësishëm në frenimin e vullnetit dhe të veprimeve të vullnetshme. Nga frenimi i tyre mund të kemi veprimtari afektive, e cila drejtohet tashmë nga qendrat subkortikale, kështu që mund të mos pajtohet me arsyen. Si përfundim, mund të thuhet se, bazat fiziologjike të vullnetit janë sistemet e nderlikuara të lidhjeve nervore të përkohshme, është veprimtaria analitiko-sintetike e trurit, e cila realizohet në kushtet e një ndërveprimi të ndërlikuar midis sistemit të parë dhe të dytë të sinjalizimit, ku rëndësi vendimtare ka ky i fundit. Kurse baza anatomike e tij gjendet në hemisferat e trurit të madh. Mekanizmat e sistemit të dytë të sinjalizimit ushtrojnë ndikim rregullues në sinjalet e sistemit të parë dhe në qendrat e subkorteksit, të cilat drejtojnë lëvizjet e pavullnetshme.
Në vetëdijen e njerëzve veprojnë në çdo kohë një numër i madh sendesh, objektesh dhe dukurish të ndryshme nga mjedisi rrethues. Por ato e drejtojnë dhe e përqëndrojnë vetëdijen vetëm në një ose në disa prej tyre, duke i pasqyruar ato saktë dhe qartë, ndërsa të tjerat ose nuk vihen re, ose pasqyrohen në mënyrë të zbehtë dhe të papërcaktuar. Kjo realizohet në sajë të vëmendjes. Dhe pikërisht të drejtuarit dhe të përqendruarit e vetëdijes në një ose në disa objekte ose lloje veprimtarie dhe shkëputja nga çdo gjë tjetër quhet vëmendje. Ajo luan një rol të rëndësishëm në të gjitha proceset e veprimtarisë njohëse, sepse duke mos qenë proces psikik i veçantë, por një anë e psikikës, nevojitet si gjatë perceptimit, ashtu edhe gjatë të të menduarit ose të veprimtarive të çdo lloji tjetër. Vëmendja mund të jetë e qëndrueshme (ruajtja për një kohë të gjatë në një objekt ose në një veprimtari të caktuar), e paqendrueshme (paaftësia për t’u përqëndruar për një kohë të gjatë në një objekt ose në një veprimtari të caktuar), e lëvizshme (aftësia për të kaluar me lehtësi nga një objekt ose veprimtari, në një tjetër) dhe e shpërndarë (aftësia për të kryer njëkohësisht dy ose më shumë lloje veprimtarish të ndryshme). Vëmendja ka, gjithashtu, një vëllim të caktuar, i cili përcaktohet nga numri i objekteve që pasqyrohen njëkohësisht dhe me qartësi në vetëdijen e njerëzve.
Drejtimi i vëmendjes ka karakter zgjedhës që do të thotë se nga numri i madh i objekteve që veprojnë mbi njerëzit, zgjidhen vetëm disa, në të cilët përqendrohet veprimtaria e tyre psikike. Të drejtuarit e vëmendjes duket qartë sidomos gjatë kalimit të saj nga një objekt në tjetrin. Ndërsa të përqendruarit e vëmendjes është procesi i thellimit të veprimtarisë së njerëzve, duke u larguar nga çdo send, objekt ose fenomen, që nuk ka lidhje me të. Në sajë të përqendrimit, objektet pasqyrohen më qartë dhe më saktë në vetëdije dhe veprimtaria psikike kryhet në mënyrë të organizuar e më të përpiktë.
Për disa psikologë vëmendja është e pavullnetshme ose pasive dhe e vullnetshme ose aktive Të drejtuarit dhe të përqendruarit e veprimtarisë psikike në një objekt pa ndonjë qëllim të caktuar quhet vëmendje e pavullnetëshme ose pasive. Në këto raste ajo shkaktohet ose tërhiqet nga vetë sendet, dukuritë ose karakteristikat e tyre, që veprojnë mbi njerëzit. Lindja e vëmendjes pasive kushtëzohet nga fuqia, ndryshimet e papritura dhe kontrasti ndërmjet ngacmuesve, nga e reja që sjellin objektet dhe dukuritë, nga emocionet që shkaktojnë, nga interesi direkt për njerëzit dhe nga gjendja e tyre shpirtërore. Kurse vëmendja e vullnetshme ose aktive është të drejtuarit dhe të përqendruarit e vetëdijshëm të veprimtarisë psikike mbi një objekt me qëllim të caktuar dhe në mënyrë të organizuar. Veçoritë e saj janë pikësynimi (qëllimet dhe detyrat), karakteri organizues (parapërgatitja) dhe qëndrueshmëria e lartë. Ka psikologë që bëjnë fjalë edhe për vëmendje të jashtme ose perceptive, kur objekti i vëmendjes është në botën e jashtme dhe për vëmendje të brendshme, karakteristike vetëm për njerëzit, objekt i të cilës është njohja e vetvetes, njohja e botës së brendshme. Vëmendja ka shprehjen e saj të jashtme, që shfaqet në mimikën e njerëzve, veçanërisht në shprehjen e syve, në drejtimin e vështrimit etj.
Mekanizmi i vëmendjes konsiderohet si një “filtër” informacioni, që frenon e largon disa impulse dhe përforcon të tjerat, të cilat i dërgon në korteksin e trurit të madh. Kështu bëhet përzgjedhja e impulseve nervore, që vijnë në zonën e vetëdijes së qartë të korteksit. Një funksion të tillë e kryen formacioni retikular, i cili vendoset në qendrat subkortikale. Kjo strukturë anatomike dhe funksionale e trurit, duke rregulluar gjendjen tonike të korteksit të hemisferave, luan një rol të madh në organizimin e vëmendjes. Impulset nervore krijojnë një vatër me nxitshmëri optimale ose më të përshtatshme; pra kemi një përqendrim të nxitjes nervore në disa sektorë të caktuar të korteksit dhe një frenim të sektoreve të tjerë të saj. Ky fenomen lind në bazë të ligjit të induksionit negativ, sipas të cilit nxitja e disa qendrave të korteksit shkakton frenim të qendrave të tjera. Nxitshmëria optimale lëviz nga një sektor i korteksit në tjetrin. Nga ngacmuesit e shumtë, që veprojnë në sistemin nervor, formohen disa vatra nxitjeje në korteks. Secila vatër ka prirjen të përhapet në të gjithë koren e trurit, duke u “ndeshur” me vatrat e tjera. Më pas njëra prej tyre fillon e sundon mbi të tjerat. Kjo vatër nxitjeje quhet dominante dhe me të lidhet puna e kthjellët e vetëdijes.
Vetëdija është forma më e lartë e veprimtarisë mendore, shkalla më e lartë e pasqyrimit të mjedisit rrethues në trurin e njeriut. Nga ana fiziologjike, ajo është veprimtari nervore e një pjese të caktuar të hemisferave të mëdha, e cila ka një farë eksitueshmërie optimale. Ndërkohë, pjesët e tjera të hemisferave ndodhen në gjendje eksitueshmërie të ulët. Një rol të rëndësishëm në tonin e vetëdijes luajnë subkorteksi dhe formacioni retikular. Vetëdija është karakteristike vetëm për njerëzit dhe lind gjatë procesit të zhvillimit të tyre. Në fillim formohet vetëdija për vetveten ose vetëdija autopsikike, më vonë zhvillohet edhe vetëdija mjedisore ose alopsikike. Forma e parë e vetëdijes i jep mundësi njerëzve për të përcaktuar dhe vlerësuar madhësinë, formën dhe pozicionin në hapësirë të pjesëve të trupit, për të ditur gjendjen shëndetësore të tyre, si dhe emrin, mbiemrin, seksin, moshën etj. Kjo formë dëmtohet më rrallë nga proceset patologjike, është më rezistente ndaj tyre. Kurse vetëdija alopsikike është aftësia për të njohur dhe vlerësuar njerëzit, sendet e dukuritë e mjedisit rrethues, për të përcaktuar vendin, kohën, lëvizjen etj.