Pjesa Iv Psikika e Njeriut

Baza fiziologjike e imagjinatës është veprimtaria analitiko-sintetike e kores së trurit të njeriut. Krijimi i një figure të re imagjinative realizohet nga analiza mendore paraprake e sendeve dhe e fenomeneve, elementët e të cilave, pasi veçohen në sajë të analizës, e rigrupohen, sintetizohen në kombinime të reja, të pandeshura kurrë më parë. Rezultat i një sintetizimi të tillë në korteksin e trurit është krijimi i një figure ose i një sistemi figurash, në të cilat vërtet pasqyrohet realiteti, por tashmë i transformuar dhe me një përmbajtje të re. Figurat e reja krijohen mbi bazën e përfytyrimeve dhe të përvojës së kaluar, që ruhet nëpërmjet lidhjeve të vjetra nervore. Studimet e viteve të fundit kanë treguar se baza anatomike e imangjinatës nuk është vetëm korteksi i trurit, por edhe subkorteksi, sidomos sistemi talamo-limbik me zonat për rreth pjesës së përparme të trugut të trurit.
Imagjinata, si pjesë përbërëse e proceseve psikike njohëse, luan rol të madh në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore. Shpikjet, zbulimet, krijimtaritë e çfarëdollojshme, nuk janë asgjë tjetër veçse produkt i mendjes dhe i imagjinatës së njerëzve. Më anën e saj mund të merren të dhëna nga bota rrethuese, mund të parashikohet zhvillimi i ngjarjeve të ndryshme, mund të përfytyrohet e ardhmja, të lindin idealet dhe ëndrrat, tablotë e reja të jetës së njerëzve, figurat e reja të mjeteve të komunikimit dhe të prodhimit.
Kujtesa, si pjesë përbërëse e proceseve psikike njohëse, është funksion i trurit. Në sajë të kujtesës ruhet dhe aktualizohet përvoja e kaluar. Pra, ajo është një proces i ndërlikuar psikik, me anën e të cilit njerëzit mbajnë mend, ruajnë, njohin dhe riprodhojnë eksperiencën e së kaluarës. Struktura e kujtesës është mjaft e ndërlikuar. Depozitimi i informacionit në kujtesë kalon në tri faza, të cilat lidhen ngushtë me njëra-tjetrën dhe që janë: a) faza e fiksimit të informacionit në tru ose e kodimit, b) faza e ruajtjes së tij ose e depozitimit dhe c) faza e riprodhimit. Madje pjesë përbërëse e kujtesës konsiderohet edhe harresa.
Të mbajturit mend është një nga proceset shumë të rëndësishme të kujtesës dhe mund të jetë i vullnetshëm ose i pavullnetshëm. Kurse në varësi të pjesëmarrjes ose jo të të kuptuarit në proceset e kujtesës, të mbajturit mend mund të jetë logjik dhe mekanik. Procesi i ruajtjes së të dhënave të fiksuara lidhet me qëndrueshmërinë në kohë të lidhjeve të përkohshme, që formohen në korteksin e trurit. Kusht themelor për të pasur një qëndrueshmëri të lartë të njohurive është përsëritja e tyre. Kjo bën që lidhjet e përkohshme nervore t’i rezistojnë dobësimit ose shkëputjes së tyre. Në procesin e ruajtjes ndikon edhe të kuptuarit sa më i mirë dhe depërtimi në thelbin e dukurive, që duhen depozituar në kujtesë. Kur ngacmuesit e rinj përkojnë me gjurmët e lëna nga ngacmues të mëparshëm kemi të bëjmë më procesin e njohjes, i cili është procesi më elementar i kujtesës. Në qoftë se gjurmët e vjetra, të krijuara nga perceptimet e mëparshme, nuk përputhen në masën e kërkuar me të rejat, njerëzit nuk janë në gjendje të identifikojnë plotësisht në kujtesë objektin ose dukurinë që vepron në një moment të caktuar. Në mjaft raste njohja mund të jetë e gabuar, sidomos kur mbështetet në ngjashmëri anësore ose të sipërfaqshme, por njerëzit edhe mund të humbasin aftësinë për të njohur e identifikuar atë që kanë perceptuar më parë. Në këto raste kemi të bëjmë me frenim të përkohshëm të lidhjeve nervore (p.sh. në traumat ose në disa sëmundje neuropsikiatrike). Paaftësia e plotë ose e pjesshme për të njohur sendet dhe fenomenet e perceptuara më parë quhet agnozi.
Edhe riprodhimi është një proces bazë dhe i ndërlikuar i kujtesës, i cili siguron aktualizimin e përvojës së mëparshme në mungesë të objekteve ose fenomeneve. Riprodhimi në kujtesë i fakteve, i ngjarjeve, i situatave etj., është i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm, logjik dhe mekanik, i drejtpërdrejtë dhe i tërthortë.
Modelet e kujtesës janë të shumta. Më të rëndësishme konsiderohen kujtesa shqisore (pamore, dëgjimore, olfaktive, gustative, taktile), e cila merr informacion nga organet e shqisave dhe e ruan për një kohë të shkurtër (0.5 sekonda), kujtesa afatshkurtër (rreth 30 sekonda) dhe afatgjatë, si edhe kujtesa e menjëhershme ose imediate, kujtesa për ngjarjet e ditës ose recente, dhe kujtesa për ngjarjet e kaluara ose e kaluar.
Harresa është procesi i kundërt, por njëlloj i rëndësishëm, i të mbajturit mend, e cila shprehet në formën e pamundësisë për të njohur ose riprodhuar atë që ishte perceptuar më parë. Është e pamundur të mendosh në mënyrë abstrakte, të arsyetosh, të organizosh materialin që të funksionojë siç duhet, në qoftë se njerëzit nuk do të ishin në gjendje të harronin disa nga materialet e parëndësishme, të cilat futen çdo ditë në kujtesën e tyre. Harresa vlerësohet si një humbje aparente e kujtesës, baza fiziologjike e së cilës janë frenimi dhe prishja e lidhjeve të përkohshme nervore në koren e trurit.
Kujtesa është një proces psikik, që lind si rezultat i formimit në korteksin e trurit të gjurmëve (engramave) nervore, të cilat ruhen dhe aktualizohen më pas në trajtën e figurave mendore. Baza fiziologjike e saj është sistemi i dytë i sinjaleve, reflekset e kushtëzuara. Kjo veprimtari mendore e ndërlikuar është rezultat i punës së të gjithë trurit, veçanërisht i hemisferave të tij të mëdha. Studimet kanë treguar se për fiksimin e gjurmëve në tru luajnë rol, jo vetëm trupi i qelizave nervore, por edhe aksionet e dentritet e tyre, madje edhe indi glial. Një rol veçanërisht i rëndësishëm u atribuohet lobeve temporale, sidomos lobit të majtë, dëmtimi i të cilit mund të shoqërohet me çrregullime të kujtesës. Edhe kur preken trupat mamilarë, korpusi kalloz e formacioni retikular, janë vërejtur çrregullime kujtese. Rezultatet e këtyre studimeve konfirmojnë tezën se kujtesa lidhet ngushtë, jo vetëm me korteksin e trurit, por edhe me disa formacione anatomike të subkorteksit. Gjithashtu, nga analiza biokimike e engramave, është formuluar hipoteza mbi natyrën molekulare të kujtesës. Sipas kësaj teorie, formimi i gjurmëve të kujtesës lidhet me ndryshimet në përbërjen e acidit ribonukleik (ARN) të neuroneve dhe të qelizave gliale. Kur impulset nervore mbërrijnë në membranën postsinaptike të qelizave, shkaktojnë ndryshime në përbërjen e tyre jonike. Kjo çon në ndryshime strukturale të molekulës kryesore të ARN-së, si pasojë e të cilave sintetizohet një proteinë e re, ku tashmë është vendosur informacioni i kodit nervor.
II. Pjesë përbërëse e rëndësishme e veprimtarisë psikike janë edhe proceset psikike emocionale. Njerëzit gjatë veprimtarisë së tyre për të njohur dhe transformuar mjedisin rrethues mbajnë një qëndrim të caktuar ndaj objekteve, fenomeneve, ngjarjeve, njerëzve të tjerë, ndaj veprimeve dhe akteve të tyre, ndaj vetvetes, dukurive shoqërore etj. Në këtë mënyrë ata hyjnë në disa marrëdhënie ose raporte me botën, të cilat shprehen në jetën emocionale ose në ndjenjat e tyre (dëshpërimi, gëzimi, zëmërimi, dashuria, urrejtja etj.). Pra ndjenjat ose emocionet janë procese të ndërlikuara psikike, me anën e të cilave njerëzit përjetojnë qëndrimin dhe marrëdhëniet ndaj sendeve dhe dukurive të mjedisit rrethues, ndaj asaj që perceptojnë, bëjnë ose mendojnë dhe që u shkaktojnë atyre kënaqësi ose pakënaqësi. Ato janë reaksione psikike që shprehin marrëdhëniet ndaj mjedisit rrethues dhe ndaj vetvetes. Duke marrë pjesë në çdo akt të veprimtarisë mendore, ndjenjat janë pjesë përbërëse e tërë procesit të njohjes, një nga format e pasqyrimit të botës. Ndryshimi me proceset psikike njohëse qëndron në faktin se ndjenjat nuk janë pasqyrim i vetë sendeve dhe dukurive të realitetit, por i atyre marrëdhënieve që kanë me nevojat dhe me motivet e veprimtarisë së njerëzve. Këto marrëdhënie janë të ndryshme nga ato që krijojnë proceset e njohjes. Kështu, i njëjti objekt ose e njëta dukuri, në kohë të ndryshme, mund të shkaktojë gjendje të ndryshme emocionale, siç ndodh p.sh. nga pasqyrimi i detit në verë dhe në dimër.
Në varësi nga niveli i zhvillimit të tyre, emocionet mund të klasifikohen në emocione të ulta dhe të larta. Emocionet e ulta janë emocione të thjeshta. Ato kanë lidhje me përmbushjen e nevojave organike dhe me instiktet, siç janë instinkti i etjes, instinkti i urisë, instinkti seksual, instinkti i frikës etj. Emocione të tilla janë karakteristike për kafshët. Vetëm te njerëzit ndeshen emocione të larta, të cilat lidhen ngushtë me dashurinë për familjen, për shoqërinë, për atdheun, lidhen me punën, me normat morale, me zakonet e traditat më të mira etj. Edhe njerëzit kanë emocione të thjeshta ose të ulëta, por ato janë nën kontrollin e emocioneve të larta. Nga ana tjetër edhe emocionet më të thjeshta të njeriut, ndryshojnë në mënyrë thelbësore nga emocionet e kafshëve, sepse ato kanë karakter social. Madje edhe plotësimi i nevojave organike me elementare të njerëzve bëhet në përshtatje me kërkesat e shoqërisë.
Emocionet kanë disa cilësi të caktuara. Ato mud të jenë të forta ose të dobëta, të thella ose të sipërfaqshme, të qëndrueshme ose të paqendrueshme, aktive ose pasive. Në varësi të kombinimit të ndryshëm të këtyre cilësive krijohen forma të veçanta të përjetimeve dhe të shfaqjeve emocionale. Format kryesore të tyre janë: humori, afektet, streset dhe pasionet.
Emocionet e shkaktuara nga ngacmuesit biologjikë, së bashku me ato që lindin nga faktorët shoqërorë, krijojnë gjendjen e përgjithshme emocionale ose humorin, i cili ngjyros për një fare kohe sjelljen e njeriut. Pra humori është një gjendje emocionale pak a shumë e gjatë, që i jep një ngjyrë të caktuar gjithë jetës emocionale të njerëzve. Kohëzgjatja e humorit mund të jetë me orë, me ditë, me javë ose me muaj të tërë, madje, në raste të veçanta, mund të flitet për humore që karakterizojnë njerëzit gjatë gjithë jetës. Humore të tilla zotëruese (gëzimi, optimizmi ose mërzitja, pesimizmi) në jetën e njeriut ose të popujve shndërrohen në cilësi të karakterit. Humori ndikon shumë në jetën e njerëzve, në mënyrën e reagimit të tyre ndaj ngacmimeve të jashtme. Humori i mirë gjallëron veprimtarinë, i jep ngjyrë dhe ton emocional pozitiv gjithë aktivitetit të njerëzve, ndikon për mirë mbi gjithçka. Ai është burim force për qelizat e korteksit cerebral. E kundërta ndodh kur humori karakterizohet nga mërzitja. Toni emocional që ngjyros gjithë veprimtarinë e tyre është negativ dhe krijon një ndjenjë pesimizmi e pasiviteti.